Νοέμβριος 2012 – Ν. 217
Από την Κάλλια Καστάνη
Γιατί ακόμη και σήμερα δεν αναγνωρίζουμε το δικαίωμα ενός ανθρώπου στην ατεκνία, αλλά αντιμετωπίζουμε με καχυποψία μια γυναίκα που δεν θέλει να κάνει παιδιά; «Αν ψάξεις προσεκτικά τους πληθυσμούς, σε κάθε τους ποικιλία,κουλτούρα ή ήπειρο (ακόμα και ανάμεσα στους ζηλωτές της αναπαραγωγής της ανθρώπινης ιστορίας, όπως π.χ. οι Ιρλανδοί του 19 ου αιώνα ή οι σύγχρονοι Amish), θα δεις ότι υπάρχει πάντα ένα 10 % των γυναικών σε κάθε πληθυσμό, που δεν αποκτά παιδιά – το ποσοστό αυτό δεν πέφτει ποτέ. Στην πραγματικότητα, στις περισσότερες κοινωνίες είναι συνήθως μεγαλύτερο από 10 %, ιδίως στον αναπτυγμένο δυτικό κόσμο ….(..) Πάντα αναρωτιόμουν γιατί οι άνθρωποι γίνονται τόσο νευρωτικοί με τους gay και τις άκληρες γυναίκες και δικαιολογούν την έλλειψη της ανεκτικότητας τους με τη φράση «απλώς δεν είναι φυσικό!» Πως ξέρουμε τι είναι φυσικό; Γιατί ο καθένας μας πρέπει να ξεπετάει μωρά σαν την οικογένεια Dougar με τα 20της παιδιά; Είναι αυτό «φυσικό;» Και γιατί κάθε φυσικό πράγμα είναι και καλό; Ο θάνατος είναι φυσικός. Ο καρκίνος μπορεί να είναι φυσικός. Οι γυναίκες χωρίς παιδιά είναι απολύτως ικανές και είναι ευτυχισμένες. Αυτό που τους λείπει συνήθως δεν είναι τα παιδιά, αλλά μια κοινωνία και μια κουλτούρα που θα τις περιβάλλει με σεβασμό και εκτίμηση. …». «Γάμος ..με το ζόρι! της Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ, εκδόσεις Μίνωας)
Ναι, η Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ, η συγγραφέας του best seller Eat, Pray, Love μπορεί να σε κάνει να αισθανθείς άβολα, όταν εξηγεί πως η μητρότητα δεν είναι το «Άγιο Δισκοπότηρο» όλων των γυναικών – το αντίθετο. Μια γυναίκα χωρίς παιδιά, μπορεί να είναι «φυσιολογική», ισορροπημένη . Μπορεί να είναι και κάτι περισσότερο : ευτυχισμένη. Αυτή είναι μια φριχτή αλήθεια που πέφτει σαν τούβλο και θρυμματίζει το πιο ιερό ταμπού της δυτικής κουλτούρας : τη σχέση μάνας – παιδιού . Κυρίως, επειδή η Γκίλμπερτ δεν έχει παιδί . Και δεν είναι η μόνη.
Για να μιλήσουμε με στοιχεία , στην Ελλάδα πλέον η μέση ηλικία απόκτησης πρώτου παιδιού από 24,1 χρόνια που ήταν το 1980, έφτασε τα 27,3χρόνια το 1999.Το 2005 οι περισσότερες Ελληνίδες απέκτησαν παιδί στα 30-34 τους. Στην Αμερική, αντίστοιχοι δείκτες αποκαλύπτουν ένα εντυπωσιακό 43 % γυναικών με πανεπιστημιακή μόρφωση στην ηλικιακή κατηγορία 33-46 που δηλώνουν «άτεκνες»- και όχι επειδή δεν έχουν σύντροφο ή επειδή αναβάλλουν για αργότερα το «project μητρότητα», λαχανιάζοντας πάνω στα τακούνια τους, κυνηγώντας καριέρες, επιχειρηματικά ταξίδια και bonus. Επειδή αυτό επιλέγουν.
Childless VS childfree
«Όχι, δεν θέλω να κάνω παιδί.» Θυμάμαι ακόμα τη στιγμή που η Ε.Π., φίλη από το Πανεπιστήμιο, μια όμορφη, έξυπνη και οικονομικά ανεξάρτητη γυναίκα γύρω στα 32, με μια «κανονική» ερωτική ζωή , που περιλάμβανε τουλάχιστον 3 μόνιμους συντρόφους ( και όχι ταυτόχρονα), μου ανακοίνωσε πολύ σοβαρά πως είχε απορρίψει συνειδητά την προοπτική να περάσει τα επόμενα χρόνια της ζωής της εναλλάσσοντας πάνες, σφουγγαρόπανα και φακέλους με «επείγοντα».Θυμάμαι πολύ καλά πως την κοίταξα – αν μου είχε πει πως είχε κάπου κρυμμένο άλλο ένα κεφάλι , ουρά και έξι δάχτυλα, θα αντιδρούσα , μάλλον, με μικρότερη έκπληξη. « Ανοησίες», ψέλλισα, «θα γίνεις καταπληκτική μάνα». «Όχι» επέμεινε. «Το σκέφτηκα πολύ . Ποτέ δεν ήμουν αυτός ο τύπος γυναίκας. Θέλω χρόνο για μένα , θέλω να ζήσω, να ερωτευτώ, να δουλέψω, να ταξιδέψω. Δεν θα μπορούσα να τα κάνω όλα αυτά με ένα μωρό. Κι έπειτα, αν έκανα παιδί, ξέρω πως θα το αγαπούσα υπερβολικά –όσο και αν σου φαίνεται παράξενο, αν του συνέβαινε το παραμικρό , δεν θα μπορούσα να το αντέξω. Αν το δεις από την πλευρά μου, είναι πολύ απλό :μερικές από μας , δεν μπορούν να τα έχουν όλα …»
Τώρα πια, το βλέπω. Η Ε.Π. , που στα 40 της παραμένει μια ευτυχισμένη εργένισσα χωρίς παιδιά, είναι η τυπική εκπρόσωπος μιας νέας – όχι πια σιωπηλής- μειοψηφίας: αυτής με τις περήφανες, childfree γυναίκες. Η «γκουρού» του μίνι κινήματος , που όπως τόσα άλλα έχει τις ρίζες του στην Αμερική, Dr Ellen Walker (ψυχολόγος και συγγραφέας του πονήματος Complete Without Kids: An Insider’s Guide To Childfree Living By Choice or By Chance), δηλώνει πως προτιμά τον όρο «childfree» δηλαδή «ελεύθερη από παιδιά» σε αντίθεση με το «childless» («χωρίς παιδιά»)επειδή ακριβώς «το πρώτο υποδηλώνει το θετικό αίσθημα που μπορεί να έχει μια γυναίκα για την επιλογή της».
Μητρικό ένστικτο : Μύθος ή αλήθεια;
Βέβαια, όλα αυτά δεν είναι μια καινούργια ιστορία. Από τα ’60, το πρώτο κιόλας «κύμα» φεμινιστριών αμφισβητούσε το «κυρίαρχο ιδεολόγημα του μητρικού ενστίκτου που τάχα μετατρέπει τη γυναίκα σε μια ανιδιοτελή τροφό» ως ένα μύθο, μια πατριαρχική κατασκευή που έστελνε τη γυναίκα στο σπίτι , να γεννάει παιδιά και να φουρνίζει κουλουράκια. Ακόμα και οι νεοφεμινίστριες – σαν τη γνωστή ιστορικό και φιλόσοφο Εlisabeth Batinder- στέκονται καχύποπτες απέναντι στη δυτική, υπερ-ατομιστική κοινωνική , που «επινόησε» έναν καινούργιο «δυνάστη» για τη γυναίκα, το μωρό- αφέντη.
«Εδώ και τριάντα χρόνια» δηλώνει η Batinder, σε μια συνέντευξή της στο Le Point , «οι μητρικές υποχρεώσεις, που δεν σταμάτησαν να αυξάνονται, κάνουν την κατάσταση των εργαζόμενων μητέρων όλο και πιο ανυπόφορη. Για να βγουν από το δίλλημα έχουν δυο επιλογές : είτε να επιστρέψουν σπίτι και να παίξουν το ρόλο της ιδανικής μητέρας με πλήρης ωράριο ή ημιαπασχόληση , είτε να μην κάνουν παιδιά και να αποφασίσουν να ζήσουν για εκείνες, τη δουλειά τους και τη σχέση τους. Οι υπόλοιπές διαπραγματεύονται κακήν κακώς τις μητρικές τους υποχρεώσεις και τις απαιτήσεις της επαγγελματικής ζωής , με αποτέλεσμα λιγότερα παιδιά και μια καλή δόση ενοχών, ματαιώσεων και άγχους. Όμως, όταν πάνω από το ¼ των Γερμανίδων γυρίζουν την πλάτη στη μητρότητα και σε πολλές χώρες ο αριθμός αυτών των γυναικών χωρίς παιδιά έχει σχεδόν διπλασιαστεί , τότε μπορεί να αναρωτηθούμε γιατί».
Στην Ελλάδα βέβαια «Οι Ελληνίδες», λέει η ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρα Καππάτου , «γεννιούνται και μεγαλώνουν με την αποστολή να γίνουν μητέρες – όλη τους η κουλτούρα συνοψίζεται στο ότι μόνο ο γάμος, και, κυρίως, η απόκτηση παιδιού «ολοκληρώνει» τη γυναίκα. Γι’ αυτό και πολλές ξεκινούν από νωρίς μια αγωνιώδη κούρσα για την αναζήτηση συντρόφου ή καταλήγουν με άντρες που δεν αγαπούν για να εξασφαλίσουν την τεκνοποίηση – σημειώστε πως τα περισσότερα ζευγάρια δηλώνουν πια ότι παντρεύονται μόνο και μόνο για να κάνουν οικογένεια. Ακόμα και οι γυναίκες που αναβάλλουν τη μητρότητα λόγω καριέρας , δέχονται μια τεράστια πίεση –ιδίως από την οικογένεια τους – που είναι δύσκολο να τη διαχειριστούν. Σε μια παραδοσιακή κοινωνία όπως η ελληνική, που είναι κατά βάση παιδοκεντρική , η επιλογή της μη μητρότητας δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή. Υπάρχουν βέβαια και ζευγάρια, που ενσυνείδητα επιλέγουν να μην αποκτήσουν παιδιά , όμως αυτά, ακόμα, είναι ελάχιστα».
«Το ότι οι childfree γυναίκες εμφανίστηκαν στην Αμερική και στην Ευρώπη, σε δυτικές, δηλαδή, αστικές κοινωνίες, είναι απολύτως κατανοητό» συμπληρώνει με τη σειρά της η Μυρτώ Γεωργίου – Νίλσεν, ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας του βιβλίου Η τέχνη να είσαι γονιός. «Και στην Ελλάδα υπάρχουν, όμως σε δυο – τρεις μεγάλες πόλεις, όπου μια γυναίκα μπορεί να διεκδικήσει μια καριέρα μια δική της ζωή. Στην επαρχία δεν συναντάς τέτοιες γυναίκες εύκολα. Εκεί, το να εκφράσει κανείς ανοιχτά πως δεν θέλει να κάνει ή να μεγαλώσει ένα παιδί είναι σαν να βγάζει τη γλώσσα στην κοινωνία και σε μια κουλτούρα αιώνων, όπου οι ρόλοι του άντρα και της γυναίκας είναι απολύτως καθορισμένοι. Μια γυναίκα που αμφισβητεί ανοιχτά τα παραδοσιακά μοντέλα σοκάρει και κάνει τους άλλους να αναρωτιούνται «Μήπως κάτι δεν πάει καλά με αυτή ; Αλήθεια, τι πρόβλημα έχει;» Πρόβλημα; Ποιος μίλησε για πρόβλημα ; Ας πούμε καλύτερα για την απλή αλήθεια που υπερασπίζονται οι φανατικοί του κινήματος childfree living : ακόμα και με τις καλύτερες συνθήκες, το να είσαι γονιός συνεπάγεται θυσίες. Και κόπο. Και χρόνο. Και βέβαια την παραχώρηση της ελευθερίας που απολάμβανες ως εργένης ή ως εγωιστής «παντρεμένος – εργένης» . «Τα παιδιά» λένε οι κατ’ επιλογήν άτεκνες γυναίκες, « είναι μια θάλασσα χαράς, που στα βραχάκια της γκρεμοτσακίζεται οτιδήποτε άλλο μπορεί να σε διασκεδάζει». Το να μην τα θέλεις (από φόβο, εγωισμό, δειλία, γιατί τρέμεις την εμπειρία της γέννας ή επειδή δεν θες να φέρεις ακόμα ένα παιδί σε έναν υπερβολικά στριμωγμένο πλανήτη που πεθαίνει), δεν σε κάνει απαραίτητα κακό άνθρωπο. Ούτε προβληματικό κοινωνιοπαθή, ούτε «φρικιό» ή ανεξήγητη ανωμαλία της φύσης. Το αντίθετο! Μπορεί να είναι μια ώριμη επιλογή.
Πράγμα που, τελικά, μας φέρνει στο ερώτημα της αρχής : Τελικά, η μητρότητα είναι επιλογή; Το μητρικό ένστικτο υπάρχει ή είναι ένας κοινωνικά κατασκευασμένος ρόλος ; «Κατά τη γνώμη μου και τα δυο μαζί» δηλώνει η κ Γεωργίου –Νίλσον. «Από τη μια όμως η κοινωνία και η κουλτούρα μας , εν ολίγοις, έχουν προκαθορίσει και το ρόλο μας , και από την άλλη, η ίδια η γυναίκα κάπου βαθιά μέσα στη φύση της επιθυμεί να γίνει μητέρα. Έχω δουλέψει με πολύ μικρά παιδιά , αγόρια και κορίτσια δίνοντας τους κάθε είδους παιχνίδια , αυτοκίνητα, στρατιωτάκια, κούκλες. Τα αγόρια έπαιξαν με τις κούκλες , πετώντας τες στον αέρα και κάνοντας τες μπάλες. Και τα κορίτσια, με ελάχιστες εξαιρέσεις , έριξαν μια ματιά στα αυτοκινητάκια και έτρεξαν να μαζέψουν την κούκλα που είχε παρατήσει το αγόρι. Πέρα από μια λογική εξήγηση – π.χ. την ταύτιση του κοριτσιού με τη μητέρα του, που το σπρώχνει να αναπαραστήσει αυτό που κάνει η μαμά – υπάρχει και κάτι μυστικό και ανεξήγητο , κάτι που πάει πίσω στην αρχή της ανθρωπότητας : το ψυχολογικό DNA της γυναίκας- τροφού. Δεν αντιλέγω, υπάρχουν και γυναίκες που μπροστά στο νεογνό τους δεν αισθάνονται τίποτα, όταν όμως ασχολείσαι με κάτι ζωντανό, το αγαπάς και γίνεται δικό σου. Η ίδια η φύση, πια, οι ορμόνες που εκλύονται, το σώμα σου που αλλάζει, σε σπρώχνουν να συνδεθείς με το έμβρυο και να εκπληρώσεις την αποστολή σου. Από την άλλη, το να αποφασίζεις κάτι για σένα, όταν δεν πληγώνεις, ενοχλείς ή απειλείς τον άλλον , αυτό δεν είναι η πραγματική ελευθερία; Οι γυναίκες που δεν θέλουν παιδιά και έχουν την τόλμη να το πουν, δικαιούνται να ακολουθήσουν το δρόμο που επέλεξαν για τον εαυτό τους, χωρίς κανένας να τις κάνει να νιώθουν ενοχές. Όχι, η μητρότητα δεν είναι επιλογή. Αλλά, θα έπρεπε να είναι».
