Η πολιτική και η αλληλεγγύη απειλούνται να αντικατασταθούν από ιδεοληψία και κραυγές

Τα φαντάσματα των ισοπεδωτικών στερεοτύπων ρίχνουν ξανά βαριά σκιά στη Γηραιά Ηπειρο. Η οικονομική δυσπραγία και η κοινωνική ανασφάλεια δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για υπεραπλουστεύσεις και γενικεύσεις, αφοριστικούς χαρακτηρισμούς και εκατέρωθεν κατηγορίες για το ποιος φταίει για την παρούσα οικονομικοπολιτική κατάσταση. Οι χαρακτηρισμοί ξεκινούν από τους «τεμπέληδες» Νότιους ως τους «εξουσιαστικούς» Βόρειους, με πλήθος άλλων στο ενδιάμεσο _ και όλα αυτά προτού καλά-καλά αρχίσει το ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου και «ανάψουν» κι άλλο τα αίματα. Τα εκτεταμένα επεισόδια στη Βαρσοβία, την περασμένη εβδομάδα, μεταξύ ρώσων και πολωνών φιλάθλων, με 20 τραυματίες και 108 συλλήψεις, έδειξαν ότι η «ευγενής άμιλλα» δίνει τη θέση της στην τυφλή μισαλλοδοξία. Μπορεί Πολωνοί και Ρώσοι να μοιράζονται μια μακρόχρονη ιστορία πολέμων και εχθρότητας, όμως αυτό δεν αφορά μόνον τους ιστορικούς, ούτε προβάλλεται ως παράδειγμα προς αποφυγήν για τους νεότερους. Η έξαρση των ρηχών «εθνοφαυλικών» κλισέ βαδίζει χέρι-χέρι με τον εθνικισμό και τείνει να γίνει νόρμα στην Ευρώπη της κρίσης.

«Φοροφυγάδες» Ελληνες. «Ακαρδοι» Γερμανοί. «Ψυχροί» Σουηδοί. «Ελαφρόμυαλοι» Ιταλοί. Τα στερεότυπα έχουν την αθώα τους πλευρά, που μπορεί να είναι τα γαλλικά ανέκδοτα για τους Βέλγους – τα οποία μοιάζουν αρκετά με τα δικά μας ανέκδοτα για τους Ποντίους – ή μπορεί να έχουν εγκληματικά αποτελέσματα όταν μετανάστες δέχονται φραστικές ή βίαιες και δολοφονικές επιθέσεις απλώς επειδή είναι ξένοι.

«Συνήθως κανείς δεν νοιάζεται και πολύ για τους υπόλοιπους λαούς της Ευρώπης. Οι περισσότεροι μπορούν να ζήσουν υπό καθεστώς ειρηνικής άγνοιας όσον αφορά τους γείτονές τους. Τα πράγματα αλλάζουν όμως όταν καλούνται να πληρώσουν για αυτούς. Τότε αρχίζουν οι ερωτήσεις και, για να απαντηθούν αυτές, τα στερεότυπα είναι βολικά» εξηγεί στο «Βήμα» ο καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών Φρανσουά Φορέ.

Πράγματι, πρόσφατη έρευνα του Ερευνητικού Κέντρου Pew που διεξήχθη σε οκτώ χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Τσεχία, Πολωνία, Ισπανία, Βρετανία, Ιταλία και Ελλάδα) έδειξε ότι η κρίση δεν έπληξε βαρύτερα μόνο τις οικονομίες των νότιων χωρών, αλλά και τη φήμη των πολιτών τους.

Στα μάτια των Ευρωπαίων η Γερμανία παραμένει η πιο αξιοσέβαστη χώρα με περίπου οκτώ στους δέκα Γάλλους, Τσέχους και Πολωνούς να τη βλέπουν με καλό μάτι – πράγμα που ισχύει μόλις για το 21% των Ελλήνων. Στον αντίποδα βρίσκεται και πάλι η Ελλάδα, που μόνο από τους… Ελληνες χαίρει της συμπάθειας της πλειοψηφίας των πολιτών των χωρών που συμμετείχαν στην έρευνα.

Οι διαφορές μεταξύ του διπόλου Βορρά – Νότου είναι εμφανείς και όταν εξετάζονται ζητήματα ακεραιότητας και εργατικότητας. Το 64% των συμμετεχόντων θεωρούν ότι οι πιο εργατικοί και πειθαρχημένοι είναι οι Γερμανοί, ενώ μόλις το 45% κατά μέσο όρο ανέδειξε τη δική του χώρα ως την πλέον εργατική, μεταξύ αυτών και οι Ελληνες, παρ’ όλο που οι άλλοι λαοί ανέδειξαν τους Ελληνες ως τους πλέον τεμπέληδες με έναν μέσο όρο της τάξης του 48% – ίσως τελικά να έπεσαν έξω αφού σύμφωνα με άλλη έρευνα, οι Ελληνες εργάζονται περισσότερες ώρες εβδομαδιαίως από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Τη ρετσινιά των τεμπέληδων κόλλησαν και οι ράθυμοι Ιταλοί και οι οπαδοί της σιέστας (όσοι έχουν δουλειά…) Ισπανοί.

Οσο για τη διαφθορά, πάλι τα πρωτεία κράτησε ο Νότος. Περισσότερο διεφθαρμένοι από όλους αναδείχθηκαν οι Ιταλοί με έναν μέσο όρο της τάξης του 52%, και οι Ελληνες με 35%, την ώρα όμως που κατά μέσο όρο κάθε χώρα θεωρούσε με μια ισχυρή δόση αυτοκριτικής τους δικούς της πολίτες περισσότερο διεφθαρμένους, σε ένα ποσοστό της τάξης του 45%.

Τα στερεότυπα μοιάζουν να διαποτίζουν την κοινή γνώμη και να διαβρώνουν την πολιτική σκηνή σε βαθμό που η απαξίωση των μεν και των δε να αποκτά διαστάσεις αυτονόητου. Μάλιστα σε ένα κρεσέντο λαϊκισμού, ο πρωθυπουργός της Τσεχίας Πετρ Νέκας δήλωσε πρόσφατα ότι «οι Ελληνες δεν δουλεύουν, κάθονται όλη μέρα, πίνουν ούζο και πρέπει να βγουν από την ΕΕ», ενώ και στη δική μας χώρα κυριαρχεί το στερεότυπο των ξένων που μας επιβουλεύονται και θέλουν να μας θέσουν υπό κατοχή.

Πώς προκύπτουν όμως και κυρίως πώς «ξεφεύγουν» αυτά τα στερεότυπα; «Οι κανόνες της δημόσιας αξιοπρέπειας αμφισβητούνται όταν το πολιτικό σύστημα πασχίζει να φέρει σε πέρας την αποστολή του να εξασφαλίσει ασφάλεια, σταθερότητα και ευημερία. Οι λαϊκιστές πολιτικοί αρχίζουν να θέλουν να μιλούν “όπως ο λαός” και να θεωρούν ότι “ο λαός” επαφίεται σε στερεότυπα» υποστηρίζει ο καθηγητής Φορέ.

Λαϊκιστές πολιτικοί, ανεύθυνα μέσα ενημέρωσης και υστερόβουλοι διαμορφωτές της κοινής γνώμης αναπαράγουν στερεότυπα και κατασκευάζουν μύθους που ακούγονται εύηχα στα αφτιά του «μέσου πολίτη». Ακολουθούν από κοντά κάποια ΜΜΕ: γερμανοί πολιτικοί έχουν φιγουράρει σαν «δράκουλες» έτοιμοι να κατασπαράξουν μέσω της λιτότητας που επιβάλλουν τους άλλους λαούς, ή ντυμένοι με ναζιστικές στολές, ενώ ο Παρθενώνας ή τα νησιά του Αιγαίου προβάλλονται ως τα μοναδικά άξια λόγου περιουσιακά στοιχεία της Ελλάδας και γι’ αυτό πρέπει να βγουν σε… δημοπρασία.

Τι γίνεται όταν τα στερεότυπα γίνονται προϊόν εκμετάλλευσης από ιδιοτελείς ομάδες και συμφέροντα; «Εκείνο που είναι σημαντικό και επικίνδυνο είναι ότι συχνά τα στερεότυπα χρησιμοποιούνται από πολιτικές και άλλες ελίτ για να εξασφαλίσουν αυξημένη υποστήριξη σε συγκεκριμένες πολιτικές. Είναι απολύτως φυσιολογικό να αναδύονται όταν ξεσπάει μια κρίση. Το πρόβλημα είναι να τα ξαναβάλει κανείς πίσω στην ντουλάπα όταν ο συναγερμός λήξει. Δεν μπορεί κανείς να ανάβει “αθώα” φωτιές με τα στερεότυπα και έπειτα να παραπονείται ότι οδηγούν στη βία και τη μισαλλοδοξία» τονίζει στο «Βήμα» ο γερμανός καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και διευθυντής του Κέντρου Διεθνών Σχέσεων και Ασφαλείας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου Τόμας Ρίσε.

Καθηγήτρια Ντονατέλα ντέλα Πόρτα

«Ο αποδιοπομπαίος τράγος συνήθως  είναι ο “άλλος”»

Για την τάση ομογενοποίησης ολόκληρων πληθυσμών που έχει προκαλέσει η κρίση μιλάει στο «Βήμα» η ιταλίδα πανεπιστημιακός Ντονατέλα ντέλα Πόρτα, καθηγήτρια Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστημιακό Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας και διευθύντρια του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Demos για τη δημοκρατία και την κοινωνική κινητικότητα.

Πώς σχηματίζονται τα ρατσιστικά στερεότυπα; Ποιες είναι οι ρίζες τους στην Ευρώπη;
«Ο ναζισμός και ο φασισμός, αλλά και οι διάφορες μορφές εθνικισμού λειτούργησαν πολύ συχνά με βάση τη δημιουργία στερεοτύπων για τους “άλλους”, τον αποκλεισμό τους και την αυτόματη κατηγοριοποίησή τους με βάση κάποια χαρακτηριστικά τους. Τα ρατσιστικά στερεότυπα κατά κανόνα δεν περιέχουν ψήγματα αλήθειας, ιδίως όταν στοχοποιούν τη φυλή, το φύλο, τη θρησκεία ή την καταγωγή και χρησιμοποιούνται για να στιγματίσουν».

Η παρατηρούμενη αύξησή τους οφείλεται στην ευρωπαϊκή κρίση;
«Ναι, η κρίση έχει πυροδοτήσει μια ενδεικτική φιλολογία για “φοροφυγάδες” Νότιους και “αυταρχικούς” Γερμανούς. Η δημιουργία στερεοτύπων οφείλεται στο γεγονός ότι η κρίση δημιουργεί διαφορετικές συνθήκες για διαφορετικούς λαούς από διαφορετικές χώρες, στις οποίες επαγγελματίες της πολιτικής και των ΜΜΕ τα θεωρούν συχνά θέσφατα. Για παράδειγμα, θεωρείται ότι όλοι οι Γερμανοί συμφωνούν με την Ανγκελα Μέρκελ, πράγμα αναληθές, καθώς η γερμανίδα καγκελάριος αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα. Εχει δημιουργηθεί μια τάση ομογενοποίησης ολόκληρων πληθυσμών και γενίκευσης συγκεκριμένων χαρακτηριστικών. Δεν είναι ρατσιστικό να πει κανείς ότι όλοι οι Γερμανοί συλλήβδην δεν θέλουν να βοηθήσουν την Ελλάδα, είναι όμως ρατσιστικό να πει ότι όλοι οι Ελληνες είναι κλέφτες, διότι αυτό υπονοεί πως αυτό αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό τους. Το στερεότυπο του τεμπέλη, αναξιόπιστου και αναποτελεσματικού Νοτιοευρωπαίου έχει επανεμφανιστεί, αλλά με τη βοήθεια παραγόντων της πολιτικής και του Τύπου. Σε κάποιες περιπτώσεις μιλάμε για ολόκληρες εκστρατείες εκ μέρους τους. Επικρατεί η άποψη ότι οι εθνικές οικονομίες και τα εθνικά συμφέροντα πρέπει να τύχουν υπεράσπισης έναντι της Ευρώπης και των πολιτικών της».

Η εμφάνιση των στερεοτύπων έχει συμβάλει στην άνοδο του ρατσισμού;
«Ναι, είναι αλήθεια ότι τον τελευταίο καιρό παρατηρούμε ένταση των φαινομένων ρατσισμού και των ακροδεξιών, ξενοφοβικών κομμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ολα αυτά κρύβουν τη βαθύτερη επιθυμία κάποιων να προστατέψουν τη δική τους εθνότητα από την παγκοσμιοποίηση και τους ξένους. Πάντοτε σε μια οικονομική κρίση αναζητείται ένας αποδιοπομπαίος τράγος και συνήθως αυτός είναι ο “άλλος”. Πολύ συχνά αυτό ξεπερνάει το επίπεδο των λέξεων και βλέπουμε φορείς της Δεξιάς να ευθύνονται για φαινόμενα βίας. Αυτές οι δυνάμεις δεν είναι πλειοψηφικές. Στις εκλογές παίρνουν ποσοστά που κατά κανόνα δεν ξεπερνούν το 10%, όμως αυτό που είναι επικίνδυνο είναι ότι καταλήγουν να ορίζουν την ατζέντα των κεντροδεξιών κομμάτων. Σε μια προσπάθεια των τελευταίων να ανακτήσουν τις ψήφους που χάθηκαν από την Ακροδεξιά, αποδέχονται και υιοθετούν σε κάποιον βαθμό τις απόψεις τους».

Κινδυνεύει η Ευρωπαϊκή Ενωση, ως ένωση λαών, από τη μεταξύ τους στερεοτυπική προσέγγιση;
«Οσο λιγότερο αποτελεσματική εμφανίζεται η ΕΕ στην αντιμετώπιση της κρίσης τόσο λιγότερο τείνουν κάποιοι να την εμπιστεύονται και οδηγούνται σε εσωτερική αναδίπλωση και εθνική πόλωση. Αυτό είναι επικίνδυνο. Από την άλλη, υπάρχει ένα κίνημα αλληλεγγύης που υποστηρίζει ότι η κρίση δεν αφορά μόνο τις χώρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα αλλά συνολικά την ευρωζώνη, και αυτό το κίνημα φέρνει κοντά τους λαούς».

Ελισάβετ Παστρικού

To Βήμα