Πολλοί γονείς με επισκέπτονται λέγοντάς μου ότι το παιδί τους ίσως παρουσιάζει διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ). Αυτό συχνά το υποθέτουν επειδή θεωρούν ότι το παιδί δεν συγκεντρώνεται ή δεν τους υπακούει ή κάνει συνέχεια διαλείμματα όταν διαβάζει ή είναι πολύ κινητικό κλπ . Ωστόσο δεν είναι απλό να βάζουμε μια ετικέτα στο παιδί για μια σοβαρή διαταραχή της ψυχολογικής ανάπτυξης χωρίς να έχει υπάρξει αξιολόγηση από ειδικό.
Οι εκδηλώσεις αυτής της διαταραχής εμφανίζονται κυρίως στο σπίτι, στο σχολείο και σε άλλες κοινωνικές καταστάσεις, αλλά σε διαφορετικές διαβαθμίσεις.
Παρατηρούμε ότι υπάρχει επιδείνωση των συμπτωμάτων σε συνθήκες που απαιτούν προσοχή, όπως, π.χ., όταν το παιδί πρέπει να προσέξει το δάσκαλο στην τάξη, να καθίσει σε μια συγκέντρωση, να κάνει τις εργασίες σε τάξη.
Στην τάξη, οι δυσκολίες στην προσοχή γίνονται αντιληπτές από το γεγονός ότι το παιδί δεν συγκεντρώνεται στην εργασία του για να την ολοκληρώσει και δυσκολεύεται να οργανώσει σωστά τις υποχρεώσεις του . Η παρορμητικότητα συχνά διαφαίνεται από τις βιαστικές απαντήσεις που δίνει το παιδί, χωρίς όμως ο δάσκαλος να έχει ολοκληρώσει την ερώτησή του, ή από τα σχόλια που κάνει στη θέση ενός άλλου συμμαθητή του. Επίσης, από την αδυναμία του να περιμένει τη σειρά του στις διάφορες δραστηριότητες της ομάδας ή να προσέξει τις οδηγίες προτού ξεκινήσει να κάνει τις διάφορες ασκήσεις που του ζητούν καθώς και από το γεγονός ότι διακόπτει το δάσκαλο κατά την διάρκεια του μαθήματος.
Η υπερκινητικότητα μπορεί να φανεί από την δυσκολία του παιδιού να παραμένει καθιστό, από το γεγονός ότι τρέχει μέσα στην τάξη, ενοχλεί, πειράζει αντικείμενα.
Στο σπίτι αντιλαμβανόμαστε τις δυσκολίες της προσοχής από την αδυναμία του παιδιού να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις και στις οδηγίες των άλλων και από το συχνό πέρασμα από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, χωρίς να τις ολοκληρώνει.
Τα προβλήματα που συνδέονται με την παρορμητικότητα διαφαίνονται από τις συχνές παρεμβολές που κάνει όταν τα άλλα μέλη της οικογένειας προσπαθούν να μιλήσουν για κάποιο θέμα, από την ιδιάζουσα συμπεριφορά του που ευνοεί τα ατυχήματα, όπως, π.χ., γέρνει μια κανάτα με νερό χωρίς προφύλαξη.
Η υπερκινητικότητα γίνεται αντιληπτή από την ανικανότητα του παιδιού να παραμένει καθιστό όπου πρέπει και από τις δραστηριότητες που έχει.
Με τους συμμαθητές οι δυσκολίες στην προσοχή διαφαίνονται από την αδυναμία του παιδιού να ακολουθήσει τους κανόνες των ομαδικών παιχνιδιών ή να ακούσει τα άλλα παιδιά. Η παρορμητικότητα γίνεται επίσης αντιληπτή από την αδυναμία του παιδιού να περιμένει τη σειρά του στο παιχνίδι, από το γεγονός ότι διακόπτει τους άλλους, αρπάζει βίαια τα αντικείμενα, επιδίδεται σε δραστηριότητες που μπορεί να είναι επικίνδυνες χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις πιθανές συνέπειες. Η υπερκινητικότητα μεταφράζεται σε υπερβολική φλυαρία, σε αδυναμία για ήρεμο παιχνίδι και ασυνέπεια ως προς την τήρηση των κανόνων του παιχνιδιού.
Αυτή η κατάσταση, όπως είναι φυσικό, δημιουργεί στο παιδί έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό του, μικρή ανοχή στις πιέσεις, ματαιώσεις και συχνά εκρήξεις θυμού. Το παιδί συναντά σοβαρά εμπόδια στη σχολική πρόοδό του, καθώς οι διαταραχές του αντιμάχονται κάθε προσπάθεια για αποτελεσματική μάθηση.
Ένα υψηλό ποσοστό (50-70%)των παιδιών αυτών παρουσιάζει μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα προσαρμογής, ενώ η νοητική τους ικανότητα βρίσκεται στο μέσο όρο.
Μερικές φορές παρουσιάζουν ενούρηση ή εγκόπριση ή διαταραγμένη συμπεριφορά. Στις μισές περιπτώσεις περίπου η έναρξη της διαταραχής τοποθετείται πριν την ηλικία των 4 χρόνων. Συχνά, όμως, η διάγνωση της διαταραχής γίνεται με την είσοδο του παιδιού στο σχολείο.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι ενδείξεις της διαταραχής εξακολουθούν να υπάρχουν σε όλη τη ζωή του παιδιού. Είναι πιο συχνή στα αγόρια απ’ ό,τι στα κορίτσια. Ανατρέχοντας στο οικογενειακό ιστορικό του παιδιού, διαπιστώνουμε συχνά ότι κάποιος από τους γονείς παρουσίαζε παρόμοια προβλήματα.
Στη δημιουργία αυτής της διαταραχής συμβάλουν οι ανωμαλίες του Κ.Ν.Σ., η επιληψία και άλλες νευρολογικές διαταραχές. Το αποδιοργανωμένο ή χαοτικό περιβάλλον και η έλλειψη συναισθηματικής επαφής μπορούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, να ευνοήσουν την εμφάνιση της διαταραχής.
Τα συμπτώματα
Τα συμπτώματα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες ως προς τη διάγνωση και εξετάζονται διαφορετικά κριτήρια για να διαγνωσθεί η ελλειμματική προσοχή και διαφορετικά για την υπερκινητικότητα-παρορμητικότητα
Τα συμπτώματα της ελλειμματικής προσοχής
Σύμφωνα με τον οδηγό των διαγνωστικών κριτηρίων DSM-IV της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, για να διαγνωσθεί ελλειμματική προσοχή πρέπει να παρατηρούνται τουλάχιστον 6 συμπτώματα από τα παρακάτω, που να επιμένουν τουλάχιστον για 6 μήνες, σε βαθμό που δεν είναι αποδεκτός και δεν ανταποκρίνεται στο επίπεδο της ανάπτυξής του παιδιού.
– Δεν καταφέρνει να εστιάσει την προσοχή του στις λεπτομέρειες ή κάνει λάθη σε όσα υπαγορεύονται στις σχολικές εργασίες ή σε άλλες δραστηριότητες.
– Δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί στην εργασία που κάνει ή στο παιχνίδι.
– Δείχνει ότι δεν ακούει όταν του απευθύνουν το λόγο.
– Δεν συμμορφώνεται στις συμβουλές και δεν καταφέρνει να ολοκληρώσει τις σχολικές εργασίες του, τις υποχρεώσεις στο σπίτι (αυτό δεν οφείλεται σε αντιθετική συμπεριφορά, αλλά στην αδυναμία του να καταλάβει τις οδηγίες).
– Έχει δυσκολία στην οργάνωση των εργασιών και των δραστηριοτήτων του.
– Αποφεύγει τις εργασίες που απαιτούν συνεχή νοητική προσπάθεια, όπως οι σχολικές εργασίες.
– Χάνει συχνά τα απαραίτητα αντικείμενα, τις εργασίες του.
– Αποσπάται εύκολα από εξωτερικά ερεθίσματα.
– Ξεχνά συχνά και σε καθημερινή βάση.
Τα συμπτώματα της υπερκινητικότητας-παρορμητικότητας
Παράλληλα με την ελλειμματική προσοχή υπάρχει και η υπερκινητικότητα που σχετίζεται με αυξημένη κινητική δραστηριότητα και παρορμητικότητα σε σχέση με την ηλικία του παιδιού και το στάδιο ανάπτυξής του.. Η διαταραχή γίνεται αντιληπτή κυρίως όταν το παιδί καλείται να λειτουργήσει σε κάποια ομάδα, όπως στον παιδικό σταθμό, στο νηπιαγωγείο ή στο σχολείο. Για να διαγνωσθεί αυτό το πρόβλημα, το παιδί πρέπει να παρουσιάζει 6 από τα παρακάτω συμπτώματα, τουλάχιστον για διάστημα 6 μηνών, σε βαθμό τέτοιο που δεν φαίνεται λογικό να συμβαδίζει με το επίπεδο της ανάπτυξής του.
– Κουνάει τα χέρια ή τα πόδια ή κουνιέται διαρκώς στην καρέκλα του.
– Έχει δυσκολία το να παραμείνει καθιστό όταν του το ζητάμε.
– Αφαιρείται εύκολα από εξωτερικά ερεθίσματα.
– Σηκώνεται συχνά στην τάξη ή σε άλλες περιστάσεις που υποτίθεται ότι πρέπει να είναι καθιστό.
– Συχνά τρέχει ή σκαρφαλώνει σε συνθήκες μη αρμόζουσες.
– Συχνά έχει δυσκολία να παραμείνει ήρεμο σε παιχνίδια ή σε δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου.
– Είναι συχνά στην «πρίζα» ή αντιδρά σαν αν κάθεται στα καρφιά.
– Συχνά μιλάει πολύ.
– Αφήνει να του ξεφεύγει η απάντηση σε μια ερώτηση που δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί.
– Δυσκολεύεται συχνά να περιμένει τη σειρά του.
– Διακόπτει συχνά ή επιβάλλει την παρουσία του (π.χ. διακόπτει τις συζητήσεις ή το παιχνίδι).
Τύποι διαταραχής
Οι τύποι διαταραχής κατηγοριοποιούνται (και ονομάζονται ή χαρακτηρίζονται) ανάλογα με τον υπερτερεί το πρόβλημα της ελλειμματικής προσοχής ή το πρόβλημα της υπερκινητικότητας και της παρορμητικότητας.
Αντιμετώπιση
Όσο πιο νωρίς διαγνωστεί η διαταραχή τόσο πιο άμεση θα είναι η αντιμετώπιση και καλύτερη η μελλοντική πορεία του παιδιού.
Τα περισσότερα παιδιά που γίνεται έγκαιρη διάγνωση παρουσιάζουν βελτίωση και καλή προσαρμογή.
Παρ’ ότι η χρήση φαρμάκων αποφεύγεται, ωστόσο σε περιπτώσεις υπερκινητικών παιδιών, που η συμπεριφορά τους είναι εξαιρετικά ενοχλητική ή και επικίνδυνη, συστήνεται φαρμακευτική αγωγή . Δεν είναι όμως ακόμη σαφείς οι παράγοντες που καθορίζουν την διάρκεια της θεραπευτικής αυτής αγωγής, ούτε οι λόγοι που μερικά παιδιά δεν ωφελούνται από την χρήση φαρμάκων.
Η ειδική παιδαγωγική βοήθεια και η θεραπεία συμπεριφοράς είναι αναγκαίες, προκειμένου να αντιμετωπιστούν αφενός η ψυχολογική επιβάρυνση του παιδιού, στο γνωστικό τομέα, στοχεύοντας έτσι στην καλή σχολική προσαρμογή του. Κάθε περίπτωση απαιτεί διαφορετικό τρόπο θεραπείας και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η ηλικία του παιδιού, το φύλο του, οι ατομικές ανάγκες του, η ιδιοσυγκρασία του, οι εμπειρίες του, η συγκεκριμένη μορφή που παίρνει το πρόβλημά του, το οικογενειακό περιβάλλον από το οποίο προέρχεται , το επίπεδο των δυσκολιών του κ.λπ.
Η στάση των γονιών
Οι γονείς ίσως χρειαστούν να εκπαιδευτούν από τον ειδικό, ώστε να μάθουν να αντιμετωπίζουν σωστά το παιδί. Οι γονείς πρέπει:
– Να έχουν προσδοκίες ανάλογες με τις δυνατότητες του παιδιού.
– Να έχουν υπόψη τους ότι το παιδί χρειάζεται ενθάρρυνση, έπαινο και αποδοχή από αυτούς.
– Να γνωρίζουν ότι η αντίδραση του παιδιού είναι ανεξάρτητη από τη θέλησή του.
– Να έχουν κατά νου ότι το παιδί ξεχνά πολύ γρήγορα τις οδηγίες ή τις απαγορεύσεις τους .
– Σε περιπτώσεις έντασης να προσπαθούν να του στρέψουν αλλού την προσοχή, για να αποφεύγονται οι αντιπαραθέσεις, που δεν οδηγούν πουθενά.
– Να λαμβάνουν υπόψη ότι η μελέτη των μαθημάτων γίνεται πιο εύκολη, όταν απομακρύνουν οτιδήποτε αποσπά την προσοχή του.
– Να γνωρίζουν ότι είναι προτιμότερο το παιδί να ακολουθεί ένα αυστηρά καθορισμένο πρόγραμμα.
– Να έχουν υπόψη τους ότι τα υπερκινητικά παιδιά θέλουν περισσότερο χρόνο για να ολοκληρώσουν μια εργασία.
– Να θυμούνται ότι, επειδή τα υπερκινητικά παιδιά έχουν ανάγκη να εκτονώσουν την ενεργητικότητά τους, είναι καλό να ασχολούνται με την κολύμβηση, το στίβο ή άλλα αθλήματα.