Αλεξάνδρα Καππάτου: «Η οικογένεια πρέπει να είναι λιμάνι, αφετηρία και πηγή ασφάλειας»
Συνέντευξη στη Γεωργία Χάρδα
«Οι γονείς δεν είναι ανίσχυροι σε αυτά που συμβαίνουν. Έχουν μια μοναδική δύναμη που είναι η σχέση και η επικοινωνία με το παιδί τους. Η διαπαιδαγώγηση που επικεντρώνεται πλέον στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, της ψυχικής ανθεκτικότητας, της συναισθηματικής νοημοσύνης, του σεβασμού προς τους γύρω και της ανάπτυξης ενός ισχυρού αξιακού συστήματος αποτελεί πρόκληση και ανάχωμα σε ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Χρειάζεται συστηματική προσπάθεια από πολύ νωρίς μέχρι και την εφηβεία. Απαραίτητες προϋποθέσεις είναι η σταθερότητα, η οριοθέτηση, η ενθάρρυνση, η ουσιαστική ενασχόληση με τα παιδιά και φυσικά το προσωπικό μας παράδειγμα».
Η έγκριτη ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρα Α. Καππάτου μιλάει στο fractal για το βιβλίο της «Οι γονείς κάνουν τη διαφορά» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίνωας. Πρόκειται για μια εμπλουτισμένη και επικαιροποιημένη έκδοση που δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα, ανησυχίες και δυσκολίες που απασχολούν τους γονείς του σήμερα από τη στιγμή που ένα ζευγάρι αποφασίζει να φέρει στον κόσμο ένα παιδί. Μέσα από την εμπειρία της και τις γνώσεις της με απλό και κατανοητό τρόπο εξηγεί όλα τα ζητήματα που προκύπτουν από τη σύλληψη του παιδιού μέχρι το στάδιο που προηγείται της εφηβείας, προσφέροντας στους γονείς τη δυνατότητα να ενημερωθούν για τα σημαντικότερα θέματα που τους προβληματίζουν.
-Κυρία Καππάτου υπάρχει μαγική συνταγή για να είσαι καλός γονιός;
Οι περισσότεροι γονείς εκτός από την αγάπη χρησιμοποιούν το ένστικτό τους αλλά και τα βιώματά τους. Αρκετοί καταφεύγουν πλέον σε βιβλία ψυχολογίας για γονείς ή ιστοσελίδες για θέματα διαπαιδαγώγησης του παιδιού τους. Δυστυχώς όμως δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές. Όλοι ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις απαιτήσεις και την πολυπλοκότητα του γονεϊκού ρόλου όταν αποκτάμε παιδί. Όσο και να είμαστε προετοιμασμένοι, διαπιστώνουμε ότι χρειάζεται χρόνος και τρόπος ώστε να καταλάβουμε τις ανάγκες των παιδιών μας ξεκινώντας από τη στιγμή της γέννησης . Κάθε ηλικία έχει διαφορετικές ανάγκες. Αν είμαστε κοντά στο παιδί, αποκωδικοποιούμε τη συμπεριφορά του ανά στάδιο ανάπτυξης, είμαστε σταθεροί, του δείχνουμε την αγάπη μας, του δίνουμε την δυνατότητα να αυτενεργεί, το μαθαίνουμε να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του και να τα εκφράζει, του δείχνουμε σεβασμό και ασχολούμαστε μαζί του τότε μπορούμε να πούμε ότι είμαστε σε καλό δρόμο. Κι ίσως τελικά η «συνταγή» να είναι αυτή
–Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γονείς στη σύγχρονη εποχή;
Σήμερα οι προκλήσεις βρίσκονται γύρω μας και είναι πολλές. Προκαλούν αγωνία και ανασφάλεια στους γονείς. Κάθε μέρα έρχονται στη δημοσιότητα περιστατικά που τους προβληματίζουν: σχολικός εκφοβισμός, συμμορίες εφήβων, ενδοοικογενειακή βία, έλλειψη σεβασμού προς τη διαφορετικότητα, αμφιλεγόμενα μηνύματα και πρότυπα, διάτρητο αξιακό σύστημα, ουσίες και αλκοόλ, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.α. Επίσης μεγάλα κοινωνικά προβλήματα αφήνουν το αποτύπωμά τους στα παιδιά (γυναικοκτονίες, προσφυγικό, πόλεμοι, φυσικές καταστροφές, περιστατικά ατιμωρησίας κ.λπ.).Όλα αυτά απασχολούν τους περισσότερους γονείς που συχνά νιώθουν αβοήθητοι, με αποτέλεσμα να καταβάλλονται από την πίεση και το άγχος.
Όμως δεν είναι ανίσχυροι σε αυτά που συμβαίνουν. Έχουν μια μοναδική δύναμη που είναι η σχέση και η επικοινωνία με το παιδί τους. Η διαπαιδαγώγηση που επικεντρώνεται πλέον στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, της ψυχικής ανθεκτικότητας, της συναισθηματικής νοημοσύνης, του σεβασμού προς τους γύρω και της ανάπτυξης ενός ισχυρού αξιακού συστήματος αποτελεί πρόκληση και ανάχωμα σε ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Χρειάζεται συστηματική προσπάθεια από πολύ νωρίς μέχρι και την εφηβεία. Απαραίτητες προϋποθέσεις είναι η σταθερότητα, η οριοθέτηση, η ενθάρρυνση, η ουσιαστική ενασχόληση με τα παιδιά και φυσικά το προσωπικό μας παράδειγμα.
Καταλαβαίνω πόσο δύσκολο είναι, όμως παροτρύνω τους γονείς παρά τα όσα αρνητικά συμβαίνουν και την απογοήτευση ή το θυμό που τους προκαλούν να παίρνουν όσο γίνεται απόσταση από αυτά και να προσπαθούν με ψυχραιμία να διαχειριστούν τα παιδιά τους και να απαντούν στα ερωτήματά τους πάντα στα πλαίσια της ηλικίας τους. Η επικοινωνία με τα παιδιά τους αποτελεί μεγάλη πρόκληση. Αν ρίξουν μια ματιά γύρω τους, θα καταλάβουν ότι σίγουρα δεν είναι οι μόνοι που έχουν τις ίδιες ανησυχίες. Αν όμως παρατηρούν ότι το παιδί τους παρουσιάζει κάποιες συμπεριφορές που τους προβληματίζουν οι οποίες επιμένουν, είναι σημαντικό άμεσα να απευθύνονται σε ειδικό ψυχικής υγείας.
-Ποια είναι τα σημάδια άγχους και κατάθλιψης στα παιδιά και πώς μπορούν οι γονείς να τα αναγνωρίσουν;
Πολλοί γονείς αδυνατούν να καταλάβουν πώς είναι δυνατόν ένα παιδί να εμφανίσει άγχος ή κατάθλιψη. Κι όμως γίνεται! Ένα στρεσογόνο γεγονός στην οικογένεια (τσακωμοί, απώλεια, μετακόμιση, ασθένειες, διαζύγιο, ανεργία κ.λπ.) που μας επηρεάζει είναι βέβαιο ότι θα επηρεάσει και τα παιδιά μας. Το άγχος παρουσιάζεται μεταμφιεσμένο με διάφορους τρόπους και οι γονείς καλούνται να παρατηρήσουν, να μιλήσουν με το παιδί και να προσπαθήσουν να ερμηνεύσουν τα συμπτώματα.
Μερικές ενδείξεις που αν εμφανίσει το παιδί πρέπει να μας κινητοποιήσουν την προσοχή είναι οι εξής:
– Σωματικά συμπτώματα, όπως δύσπνοια, πονοκέφαλο, στομαχόπονο, εμετούς, έλλειψη ενέργειας κλπ. για τα οποία έχει αποκλειστεί κάποια ιατρική αιτία.
– Έντονη ανησυχία
– Ευερεθιστότητα
– Διαταραχές στον ύπνο και στο φαγητό
– Κοινωνική απόσυρση
– Αποφυγή δραστηριοτήτων που έβρισκε ευχάριστες έως πρόσφατα
– Χαμηλή αυτοεκτίμηση
– Αλλαγή στη συμπεριφορά (πιο επιθετικό, πιο απόμακρο, αυτοκαταστροφικές τάσεις κ.λπ.)
– Πτώση της σχολικής επίδοσης και απώλεια ενδιαφέροντος
– Δυσκολία στη συγκέντρωση κλπ.
-Ποιοι είναι οι τρόποι με τους οποίους οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να διαχειριστούν το άγχος και τους φόβους τους;
– Για αρχή να μην τα φορτώνουν υπερβολικά με δραστηριότητες και να έχουν ρεαλιστικές προσδοκίες από αυτά .
– Να τους αφιερώνουν κάθε μέρα έστω λίγο χρόνο για να συζητούν για τα συναισθήματά τους.
– Να έχουν ανοιχτή την επικοινωνία και να τα διαβεβαιώνουν ότι μπορούν να τους μιλήσουν για ό,τι τους συμβαίνει
– Να του δείχνουν ότι δεν χάλασε κι ο κόσμος ακόμα κι αν κάτι πάει στραβά.
– Να τα ενθαρρύνουν να έχουν φίλους και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για αυτό.
– Να τα παροτρύνουν να καλλιεργήσουν κάποιο χόμπι και δραστηριότητες που το βοηθάνε να εκτονώνεται. Ειδικά και ιδανικά, να ασχοληθεί με τον αθλητισμό!
– Να το φέρνουν όσο γίνεται σε επαφή με τη φύση και εξωτερικούς χώρους αντί για κλειστούς χώρους και ενασχόληση με την οθόνη.
– Να του δείξουν τεχνικές χαλάρωσης, όταν είναι υπερβολικά στρεσαρισμένο (π.χ. αναπνοές, να «σπάει» αυτό που το προβληματίζει σε μικρότερα μέρη κλπ.)
-Το δικό τους παράδειγμα είναι σημαντικό και η στάση τους απέναντι στις δυσκολίες.
-Τέλος να αποφεύγουν τις εντάσεις μεταξύ τους και να υπάρχει ένα ήρεμο κλίμα στο σπίτι.
– Ποιες πρακτικές στρατηγικές μπορούν να εφαρμόσουν οι γονείς για να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού τους;
Τα παιδιά θα νιώσουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στη ζωή μόνο αν βιώσουν τη χαρά της επιτυχίας κάποιας προσπάθειάς τους. Από τις πρώτες κιόλας μέρες της ζωής του παίρνει τα πρώτα μηνύματα. Η θερμή και σταθερή γονεϊκή παρουσία βάζει τα θεμέλια. Η ενθάρρυνση των γονιών είναι σημαντική για να προχωρήσουν στην ανίχνευση του περιβάλλοντος. Έχουν ανάγκη από την επιβράβευση, την προτροπή και τον έπαινο. Αν τους δείχνουμε την αγάπη, την προσοχή και την εκτίμησή μας, τα βοηθάμε να πιστέψουν στον εαυτό τους και στους στόχους τους.
Τα παιδιά με ισχυρή αυτοεκτίμηση έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στις δυνατότητές τους. Αναλαμβάνουν εύκολα τις ευθύνες των πράξεών τους, ενθουσιάζονται με νέες δραστηριότητες και συνεργάζονται, ακολουθώντας τους κανόνες. Το χτίσιμό της ξεκινά από τη μέρα που γεννιόμαστε και οι γονείς παίζουν καίριο ρόλο και σε αυτό.
Καλό λοιπόν είναι:
– Να δείχνουν εμπιστοσύνη στο παιδί
– Να το αποδέχονται χωρίς να το κρίνουν. Δεν το συγκρίνουν με άλλα παιδιά.
– Το ακούνε με προσοχή και το ενθαρρύνουν να εκφράζει τα συναισθήματά του.
– Το προτρέπουν να βάζει μικρούς και προσιτούς στόχους σύμφωνα με την ηλικία του.
– Βάζουνε όρια που δείχνουν όχι ότι θέλουνε να του επιβληθούνε αλλά ότι νοιάζονται για αυτό.
– Αναγνωρίζουνε την προσπάθειά του ακόμα και αν αποτύχει στον τελικό στόχο.
– Το επαινούν για τα επιτεύγματά του.
– Το ενθαρρύνουν να μην εγκαταλείπει, χωρίς όμως να το πιέζουν.
– Του αναθέτουν ευθύνες ανάλογα με την ηλικία του και αναγνωρίζουν τη συνεισφορά του.
– Του μαθαίνουν πως να λύνει τα προβλήματά του μόνο του, επεμβαίνοντας διακριτικά μόνο όποτε είναι απολύτως απαραίτητο.
– Δεν του μιλούν υποτιμητικά και δεν του βάζουν ταμπέλες. Αν π.χ. το αποκαλούν «τεμπέλη», πολύ σύντομα θα ντυθεί αυτή την ταυτότητα.
– Το επαινούν για όσα καταφέρνει, χωρίς όμως υπερβολές.
-Πώς μπορούν οι γονείς να διδάξουν το παιδί τους να διαχειρίζεται τις αποτυχίες και να μαθαίνει από αυτές χωρίς να υπονομεύει την αυτοεκτίμησή του;
– Το βασικότερο είναι όπως πάντα, να δίνουν το καλό παράδειγμα. Ο τρόπος με τον οποίο θα χειριστούνε την αποτυχία, θα δείξει στο παιδί τον αντίστοιχο δρόμο.
– Να εξηγούν ή να δείχνουν ότι η αγάπη τους είναι αδιαπραγμάτευτη ακόμα και όταν δεν τα καταφέρνει σε κάτι.
– Του μαθαίνουνε να επιμένει χωρίς όμως να εξαντλείται ή να του γίνεται εμμονή. Πρέπει να καταλάβει ότι το σημαντικό είναι η προσπάθεια και όχι απαραίτητα η επιτυχία.
– Το βοηθούν να κατανοήσει πώς να χωρίζει τους στόχους σε μικρότερα βήματα και ενθαρρύνουν την προσπάθειά του σε κάθε ένα από αυτά.
– Δεν το συγκρίνουν ποτέ με άλλα παιδιά.
– Του δείχνουν ότι ακόμα και στα δύσκολα, η αισιοδοξία και το χιούμορ παραμένουν οι καλύτεροί μας σύμμαχοι. Το παροτρύνουν να βλέπει πάντα την πιο φωτεινή πλευρά της ζωής.
-Γιατί τα παιδιά στην εφηβεία συχνά αμφισβητούν και ανατρέπουν τα όρια που είχαν δεχτεί προηγουμένως;
Γιατί αυτό ακριβώς σημαίνει εφηβεία. Η εφηβεία είναι μία μεταβατική περίοδος στην οποία σημειώνονται τεράστιες αλλαγές σε σωματικό, ψυχικό και συναισθηματικό τομέα. Αλλαγές στο σώμα, έκρηξη ορμονών, ανίχνευση της σεξουαλικότητας, διεκδίκηση της αυτονόμησης, δόμηση της προσωπικής ταυτότητας, νέες ιδέες, ανάγκη να ανήκουν κάπου , αναζήτηση νέων εμπειριών. Όλα αυτά σηματοδοτούν τη μετάβαση από την παιδικότητα στην ενηλικίωση. Στην προσπάθειά τους να ανεξαρτητοποιηθούν, οι έφηβοι αμφισβητούν, διαπραγματεύονται και δοκιμάζουν την γονεϊκή εξουσία με διάφορους τρόπους.
Σε αρκετά σπίτια οι συγκρούσεις με τους μεγαλύτερους μπαίνουν στην ημερήσια διάταξη και οι διαπραγματεύσεις δίνουν και παίρνουν. Ο έφηβος από ήσυχο παιδάκι που υπάκουε τώρα αλλάζει μεγαλώνει με ιλιγγιώδη ρυθμό άλλοτε δείχνει οργισμένος και άλλοτε χαρούμενος. Τα όρια είναι απολύτως απαραίτητο να γίνουν αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης και να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Οι λέξεις εμπιστοσύνη και αυτορρύθμιση έφθασε η στιγμή να μπουν στη ζωή των εφήβων. Τα παιδιά αυτή τη περίοδο αναζητάνε την δική τους προσωπική ταυτότητα και όχι αυτή που μέχρι τώρα σε πολύ μεγάλο βαθμό προσδιόριζαν οι γονείς τους. Παρά την αμφισβήτηση και την κριτική που ασκούν στους γονείς, τους έχουν ανάγκη. Η οικογένεια πρέπει είναι το λιμάνι τους, η αφετηρία τους, η πηγή της ασφάλειάς τους.
-Τι είναι αυτό που πυροδοτεί την επιθετικότητα των παιδιών στην εφηβεία και πώς μπορούν οι γονείς να διαχειριστούν τις συγκρούσεις και τις αντιπαραθέσεις που προκύπτουν;
Πολλοί λόγοι πυροδοτούν την επιθετικότητα των παιδιών σε αυτή φάση . Κάποιοι είναι η ανάγκη του εφήβου να αποδείξει ότι αξίζει , ότι ανήκει κάπου , για να καλύψει τη μοναξιά του , να πειραματιστεί η να γίνει ανεξάρτητος ή για να καλύψει την ελλιπή ή ανύπαρκτη επικοινωνία που έχει με τους γονείς του. κλπ.. Οι γονείς πρέπει να μπορούν να ερμηνεύουν σωστά αυτή τη συμπεριφορά και όχι να το παίρνουν προσωπικά. Το παιδί δεν έχει σταματήσει να τους αγαπά, απλά επαναδιαπραγματεύεται τη σχέση του μαζί τους καθώς και τη δική του θέση μέσα στον κόσμο.
Προκειμένου, αυτές οι συγκρούσεις να τεθούν υπό έλεγχο (έστω και μερικώς), είναι απολύτως σημαντικό οι γονείς να έχουν φροντίσει να κρατάνε ανοιχτή την επικοινωνία με τα παιδιά από νωρίς.
Να τα ακούνε πάντα προσεκτικά για όλα τα ζητήματα (προσωπικά, ανησυχίες για το σχολείο, κοινωνικά θέματα κ.λπ.) χωρίς να κρίνουν, ούτως ώστε να νιώθουν ασφαλή ώστε να τους ανοίγονται.
Να δείχνουν ενδιαφέρον για όσα αρέσουν στα παιδιά (ταινίες, μουσική κ.λπ.) ώστε να κρατάνε επαφή μαζί τους
Να μην κρίνουν τις παρέες τους, αντίθετα να προσπαθούν να τις γνωρίσουν και να κατανοήσουν γιατί το παιδί αποζητά τη συντροφιά τους.
Να δείχνουν κατανόηση στην επαναστατικότητα του όμως να του εξηγούν με σαφή τρόπο για ποιον λόγο δεν επιθυμούν να εμπλακεί σε συγκεκριμένες συμπεριφορές (βία, χρήση ουσιών κ.λ.π)
Να επιμένουν στα λογικά όρια και τις συνέπειες, ανάλογα με την προσωπικότητα του παιδιού.
Να Συμφωνήσουν ότι, όταν τα πνεύματα οξύνονται, θα απομακρύνονται και θα επανέρχονται στο θέμα μόνο όταν έχουν ηρεμήσει αρκετά για να το συζητήσουν ήρεμα.
Τελικά η σχέση γονέων παιδιών είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Αποτελεί πρόκληση. Παρά τους δύσκολους καιρούς με τις πολλές παγίδες και τα αρνητικά μηνύματα τα παιδιά χρειάζεται να καταλάβουν ότι οι γονείς τους είναι πάντα δίπλα τους, πρόθυμοι να ακούσουν τις ανησυχίες τους, τους προβληματισμούς τους, τις αγωνίες τους και να σεβαστούν τα συναισθήματά τους .
Η Αλεξάνδρα A. Καππάτου σπούδασε Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο της Αμιένης στη Γαλλία. Από το 1986 δραστηριοποιείται επαγγελματικά στην Αθήνα ως ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος στον ιδιωτικό τομέα. Το 1987 ίδρυσε το Ψυχοδιαγνωστικό και Συμβουλευτικό Κέντρο με σκοπό την ανάδειξη, πρόληψη και αντιμετώπιση προβλημάτων ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων.
Έχει συνεργαστεί με δεκάδες σχολεία όλων των βαθμίδων σε όλη τη χώρα στον τομέα της πρόληψης τυχόν ψυχολογικών προβλημάτων και αξιολόγησης των μαθητών, καθώς και ως εισηγήτρια σεμιναρίων για γονείς σε θέματα της ειδικότητάς της. Έχει δώσει περίπου 400 διαλέξεις σε επιστημονικούς συλλόγους, φιλανθρωπικά σωματεία και οργανισμούς σε όλη την Ελλάδα. Έχει, επίσης, συμμετάσχει ως εισηγήτρια σε τουλάχιστον 100 επιστημονικές ημερίδες.
Περίπου 2.500 άρθρα της έχουν δημοσιευθεί σε έγκριτες εφημερίδες, περιοδικά και ιστότοπους. Από το 1989 έχει δυναμική παρουσία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, μέσα από πλούσια αρθρογραφία αλλά και πολυάριθμες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές παρεμβάσεις, αναδεικνύοντας θέματα ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων και τις σχέσεις γονιών-παιδιών.
Είναι συγγραφέας των βιβλίων: Οι γονείς κάνουν τη διαφορά! (εκδ. Μίνωας 2013), Οι γονείς χωρίζουν (εκδ. Μίνωας 2013), Παίρνω ΔΙΑΖΥΓΙΟ – Τι θα πω στο παιδί μου; (εκδ. Μοντέρνοι καιροί, 2011), Παιδιά στην εφηβεία, γονείς σε κρίση (εκδ. Μίνωας, 2014), Εμπιστευτείτε τους εφήβους, εμπιστευτείτε τη ζωή! (εκδ. Μίνωας, 2019), Εφηβεία (εκδ. Μοντέρνοι καιροί, 2007), Γνωρίστε το παιδί σας (εκδ. Μοντέρνοι καιροί, 1999). Επίσης, έχει επιμεληθεί το βιβλίο της Ένωσης Κλινικής Σεξολογίας της Ισπανίας Το πρώτο μου βιβλίο για το σεξ (εκδ. Μίνωας, 2013) και το βιβλίο της Joanna Cole Μεγαλώνω και ρωτώ για το σεξ (εκδ. Μοντέρνοι καιροί, 1998).
Έχει δημιουργήσει έναν δυναμικό ιστότοπο, όπου οι γονείς μπορούν να βρουν πληροφορίες, έρευνες και θέματα επικαιρότητας που αφορούν παιδιά, εφήβους καθώς και ενήλικες. Η διεύθυνση είναι www.akappatou.gr.*Η Γεωργία Χάρδα είναι βιβλιόφιλη δημοσιογράφος