Από την Αλεξάνδρα Καππάτου Ψυχολόγο – Παιδοψυχολόγο – Συγγραφέα
Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας ακούγεται συχνά μέσα στα σχολεία. Είναι μια από τις πιο κοινές ψυχικές διαταραχές σε παιδιά και εφήβους, με κύρια χαρακτηριστικά τα σημαντικά προβλήματα στην προσοχή και στη συγκέντρωση αλλά και υπερκινητικότητα, που δεν είναι συμβατά με την ηλικία του παιδιού.
Διαγιγνώσκεται 3 φορές πιο συχνά στα αγόρια απ’ ό,τι στα κορίτσια. Ένα 5% των παιδιών και ένα 2,5% των ενηλίκων μπορεί να παρουσιάσει ΔΕΠ-Υ (DSM 5). Περίπου 30-50% των παιδιών αυτών θα συνεχίσουν να έχουν συμπτώματα στην ενήλικη ζωή. Στους εφήβους τα συμπτώματα είναι παρόμοια με των παιδιών. Περιλαμβάνουν την αφηρημάδα, ευερεθιστότητα, κακή συγκέντρωση, υπερκινητικότητα και παρορμητικότητα.
Εξαιτίας των δυσκολιών στη συγκέντρωση και της αφηρημάδας πολλοί έφηβοι αντιμετωπίζουν προβλήματα με το σχολείο. Ξεχνάνε τις εργασίες τους, χάνουν τα βιβλία τους, γίνονται απρόσεκτοι, είναι νευρικοί, διακόπτουν τον καθηγητή κ.λπ. Οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ είναι παρορμητικοί, έχουν ανώριμη κρίση και αναζητούν συγκινήσεις. Σύμφωνα με μελέτες οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ είχαν διπλάσιες πιθανότητες σε σχέση με άλλους εφήβους να κάνουν κατάχρηση αλκοόλ, καθώς και περισσότερες πιθανότητες να κάνουν χρήση ναρκωτικών.
Πού οφείλεται
Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια την αιτιολογία της ΔΕΠ-Υ. Όλο και περισσότερες μελέτες κατατείνουν στα βιολογικά αίτια. Στο 76% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ υπάρχει ένα άτομο της οικογένειας με παρόμοιο πρόβλημα. Επίσης ενοχοποιούνται η προωρότητα (βάρος γέννησης μικρότερο από 1.500 γρ.), το κάπνισμα της μητέρας, το υπερβολικό στρες κατά την κύηση, η χρήση αλκοόλ, κάποια εγκεφαλική βλάβη κ.ά. Το αποδιοργανωμένο ή χαοτικό περιβάλλον και η έλλειψη συναισθηματικής επαφής μπορούν σε ορισμένες περιπτώσεις να ευνοήσουν την εμφάνιση της διαταραχής.
Μπορεί να παρουσιαστεί στην εφηβεία;
Τα προβλήματα συνήθως φαίνονται από τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, όμως καμιά φορά οι γονείς τα παρατηρούν ή τα παραδέχονται όταν πλέον το παιδί δυσκολεύε€ται ιδιαίτερα στο σχολείο καθώς οι μαθησιακές απαιτήσεις αυξάνουν. Το πρόβλημα μπορεί να διαγνωστεί και στο τέλος της εφηβείας ή και στη μετεφηβεία και την ενήλικη ζωή.
Ποια είναι τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ
Σύμφωνα με το «διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο για τις ψυχικές διαταραχές» της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM 5), τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ είναι:
α. Eλλειμματική προσοχή
Το παιδί πρέπει να παρουσιάζει για πάνω από ένα εξάμηνο τουλάχιστον 6 συμπτώματα μεταξύ των παρακάτω ή πάνω από 5 αν είναι 17 ετών και άνω, σε βαθμό που δεν είναι συμβατός με το στάδιο ανάπτυξης και επιδρούν αρνητικά στις σχολικές και κοινωνικές του δραστηριότητες:
• Συχνά αποτυγχάνει να συγκεντρώσει την προσοχή του στις λεπτομέρειες ή κάνει συχνά λάθη λόγω απροσεξίας στις σχολικές εργασίες ή σε άλλα καθήκοντα που δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολα.
• Συχνά δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί αλλά και να διατηρήσει την προσοχή του στα μαθήματα ή σε συζητήσεις ή στο παιχνίδι.
• Συχνά δείχνει ότι δεν προσέχει όταν του μιλούν, ακόμα και όταν του απευθύνονται άμεσα.
• Δυσκολεύεται συχνά να ακολουθήσει οδηγίες και αποτυγχάνει να ολοκληρώσει τις σχολικές του εργασίες ή τα καθήκοντα που γενικά του ανατίθενται (ξεκινά τη μια δραστηριότητα αλλά γρήγορα χάνει τον στόχο και περνά σε άλλη).
• Γενικά δυσκολεύεται να οργανώσει τις δουλειές του και τις δραστηριότητές του.
• Συχνά αποφεύγει ή απεχθάνεται να εμπλακεί σε εργασίες που απαιτούν διαρκή πνευματική προσπάθεια, π.χ. σχολικές εργασίες.
• Χάνει συχνά πράγματα απαραίτητα για τις εργασίες ή τις δραστηριότητές του, π.χ. στιλό, βιβλία, τετράδια κ.λπ.
• Εύκολα αποσπάται η προσοχή του από εξωτερικά ερεθίσματα (για εφήβους και ενήλικες μπορεί να περιλαμβάνονται και άσχετες σκέψεις).
• Συχνά ξεχνά καθημερινές δραστηριότητες, π.χ. να κάνει εργασίες, να είναι συνεπής σε συναντήσεις κ.λπ.
β. Yπερκινητικότητα – παρορμητικότητα
Το παιδί πρέπει να παρουσιάζει για πάνω από ένα εξάμηνο περισσότερα από 6 από τα παρακάτω συμπτώματα ή πάνω από 5 αν είναι ήδη 17 ετών, σε βαθμό που δεν είναι συμβατός με το στάδιο ανάπτυξης και επιδρούν αρνητικά στις σχολικές και κοινωνικές του δραστηριότητες:
• Κουνάει συχνά τα πόδια ή χτυπά το χέρι του στο θρανίο, στο γραφείο ή γενικά σε επιφάνειες.
• Σηκώνεται συχνά από την καρέκλα ή τη θέση του ενώ απαιτείται κανονικά να μένει καθιστός, π.χ. στην τάξη, στο σπίτι διαρκώς σηκώνεται την ώρα που διαβάζει.
• Κινείται ή τρέχει ή σκαρφαλώνει νευρικά σε χώρους όπου θα έπρεπε να κάθεται ήσυχα σε ένα μέρος – αν είναι 16-17 ετών ίσως δεν πηγαινοέρχεται πάνω κάτω αλλά εκδηλώνει ανησυχία και νευρικότητα.
• Δυσκολεύεται να συμμετάσχει ήσυχα σε δραστηριότητα ή σε παιχνίδια.
• Συχνά μοιάζει να είναι έτοιμο να φύγει από παντού, «σαν να είναι στην πρίζα».
• Συχνά πολυλογεί-φλυαρεί.
• Πετάγεται και απαντά προτού εκφραστεί ερώτηση ή δίνει άσχετη απάντηση, κάνει ασύνδετα σχόλια κ.λπ.
• Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του.
• Πετάγεται συχνά και διακόπτει τους άλλους ενώ έχουν μια δραστηριότητα, παίζουν ή εκτελούν ένα καθήκον τους.
Αρκετά από τα συμπτώματα υπήρχαν πριν από τα 12 χρόνια του παιδιού και είναι παρόντα σε δύο ή περισσότερες τοποθεσίες (όπως στο σπίτι, στο σχολείο, στην εργασία, με φίλους ή συγγενείς ή σε άλλες δραστηριότητες). Είναι εμφανές ότι τα συμπτώματα παρεμβαίνουν ή ελαττώνουν την ποιότητα της λειτουργίας του ατόμου στον κοινωνικό, ακαδημαϊκό και επαγγελματικό τομέα.
Πώς γίνεται η διάγνωση
Για να γίνει η διάγνωση είναι απαραίτητο να απευθυνθείτε σε ειδικό (παιδοψυχίατρο, παιδονευρολόγο, ψυχολόγο, αναπτυξιολόγο). Ο ειδικός εξετάζει τα συμπτώματα και αξιολογεί σε ποιες περιστάσεις ή συνθήκες εκδηλώνονται, π.χ. στο σχολείο, στο σπίτι, στις κοινωνικές επαφές κ.α. Γι’ αυτό πληροφορίες πρέπει να συλλέγονται εκτός από τους γονείς και από το σχολείο, καθώς και από κάθε άλλη δραστηριότητα στην οποία συμμετέχει το παιδί.
Επίσης εκτιμά πόσο έντονα είναι τα συμπτώματα αυτά και πόσο επηρεάζουν αρνητικά τη λειτουργία του εφήβου στο σπίτι, στο σχολείο, στις παρέες του ή αργότερα (ως ενήλικο) στην εργασία του. Τέλος εξετάζει αν τα συμπτώματα αυτά μπορεί να ερμηνεύονται από κάποια άλλη διαταραχή (π.χ. από αγχώδη διαταραχή).
Υπάρχουν τρεις υποκατηγορίες ή τύποι της ΔΕΠ-Υ. Στη μία κυριαρχεί η διάσπαση προσοχής, στη δεύτερη η υπερκινητικότητα και η παρορμητικότητα και στην τρίτη έχουμε ένα συνδυασμό διάσπασης προσοχής-υπερκινητικότητας-παρορμητικότητας.
Τι να έχετε υπόψη
• Οι έφηβοι με συμπτώματα ΔΕΠ-Υ που μπορεί να μην έχουν διαγνωστεί στην παιδική ηλικία ενδεχομένως να περάσουν απαρατήρητοι και στην εφηβεία επειδή οι ενήλικες υποθέτουν ότι έχουν συναισθηματικά προβλήματα ή διαταραχές στη συμπεριφορά.
• Τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ έχουν συχνά δυσκολίες στις κοινωνικές σχέσεις.
• Η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων σε συνδυασμό με την υπερκινητικότητα, την παρορμητικότητα και την απρόσεκτη συμπεριφορά οδηγούν τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ στο να ενεργούν με τρόπους μη αποδεκτούς, όπως π.χ. να γίνονται αγενή, επιπόλαια, περίεργα, αυταρχικά κ.λπ.
• Η ΔΕΠ-Υ συχνά συνυπάρχει με αντιθετική-προκλητική δια€ταραχή, μαθησιακές και γλωσσικές δυσκολίες.
• Έχει φανεί ότι το 25-35% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ παρουσιά€ζουν κάποιο γλωσσικό ή μαθησιακό πρόβλημα.
• Επίσης ένα 33% έχουν πρόβλημα σχετικά με άγχος ή δια€ταραχές της διάθεσης (American Academy of Child and Adolescent Psychiatry).
• Για τους περισσότερους εφήβους μπορεί να είναι αποτελεσματικός ένας συνδυασμός συμπεριφορικής θεραπείας με φαρμακευτική αγωγή, ανάλογα με τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων.
Θυμηθείτε:
Ο έφηβος έχει ανάγκη τη στήριξή σας και όχι τις παρατηρήσεις σας.