Από την Αλεξάνδρα Καππάτου, Ψυχολόγο – Παιδοψυχολόγο
Η επιστήμη μας έχει δείξει ότι η ανάπτυξη του παιδιού σε κάθε επίπεδο (συναισθηματικό, κοινωνικό, ψυχολογικό κ.λπ.) δεν εξαρτάται από έναν μόνο παράγοντα. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για την ευφυΐα. Διάφορες έρευνες που έχουν γίνει κατά καιρούς, κατατείνουν ότι διαμορφώνεται βάσει αρκετών παραγόντων όπως η κληρονομικότητα, η ενθάρρυνση από τους γονείς, η κοινωνική συναναστροφή κ.ο.κ.
Ωστόσο τι ακριβώς μπορεί να παίξει ρόλο και μέχρι ποιο σημείο; Και κατά πόσο μπορούμε να παρέμβουμε για να τονώσουμε τη νοητική ικανότητα των παιδιών μας;
Γεννιέσαι ή γίνεσαι;
Κατά καιρούς έχουν έρθει στο φως διάφορες έρευνες που δείχνουν ότι το πόσο ευφυείς είμαστε καθορίζεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό από τα γονίδιά μας.
Οι ερευνητές ωστόσο διχάζονται ως προς το ποιος είναι αυτός ο βαθμός. Έτσι γίνεται λόγος για ένα ποσοστό 30 – 80% ενώ ακόμα δεν έχει ανακαλυφθεί ο ακριβής μηχανισμός ούτε ποια γονίδια εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία.
Επίσης, είναι πολύ ισχυρή η θεωρία ότι κάποια από αυτά τα γονίδια ενεργοποιούνται μόνο αν βρεθούν σε ευνοϊκό περιβάλλον (η χρήση αλκοόλ και ουσιών π.χ. μπορεί να αναστείλει την ωφέλιμη δράση αυτών των γονιδίων), ενισχύοντας την άποψη ότι κληρονομικότητα και περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να αλληλοτροφοδοτούνται και σε ό,τι αφορά στην ανάπτυξη της ευφυΐας μας.
Φαίνεται λοιπόν ότι η κληρονομικότητα από μόνη της δεν αρκεί για να δώσει το τελικό στίγμα καθώς μεγάλο ρόλο παίζει και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε, όπως έχει επίσης αποδειχτεί από έρευνες.
Έχει φανεί π.χ. ότι τα πανομοιότυπα δίδυμα που όμως μεγάλωσαν χώρια δεν είχαν παρόμοια επίπεδα ευφυΐας όπως συνέβαινε με τα πανομοιότυπα δίδυμα που και το γενετικό τους υλικό μοιράζονταν και μεγάλωναν στο ίδιο σπίτι. (Weinberg RA, 1989)
Επίσης, η εκπαίδευση που λαμβάνουμε συνδιαμορφώνει τη νοητική μας ικανότητα. Ένα παιδί που έχει την ευκαιρία να πάει σχολείο είναι πιο πιθανό να αναπτύξει μεγαλύτερη ευφυΐα από ένα παιδί που δεν πηγαίνει (Ritchie and Tucker, 2018).
Τι άλλο παίζει ρόλο;
Ένας παράγοντας που έχει διερευνηθεί αρκετά και φαίνεται ότι επηρεάζει την πορεία της ευφυΐας μας είναι και η διατροφή. Π.χ. Η διατροφή της μητέρας κατά την κύηση καθώς και η διατροφή του παιδιού στην αρχή της ζωής του φαίνεται ότι συνδέονται με τη δομή του εγκεφάλου (Lucas A., 2005). Έχει φανεί επίσης ότι μία ποιοτική διατροφή σε πρόωρα παιδιά μπορεί να επηρεάσει θετικά την ανάπτυξη του εγκεφάλου και της ευφυΐας τους (Isaacs et al., 2008) ενώ από άλλες έρευνες έχει φανεί ότι η έλλειψη κάποιων συστατικών όπως σίδηρος, ιώδιο, βιταμίνη B12, ψευδάργυρος και πρωτεΐνη, μπορεί να σχετίζεται με χαμηλότερη ευφυΐα (Qian M et al., 2005 / Saloojee & Pettifor, 2001/ Schoenthaler et al., 2000 κ.ά.)
Επιπλέον, ρόλο μπορεί να παίζει η λήψη φαρμάκων/ουσιών κατά την κύηση είτε άμεσα από το παιδί, τυχόν ατυχήματα ή τραυματισμοί του παιδιού ειδικά στο κεφάλι, έκθεση σε επικίνδυνες ουσίες (π.χ. μόλυβδος) ή κάποια άλλη συνθήκη που μπορεί να επηρεάσει τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας οι οποίες συμμετέχουν σημαντικά στο επίπεδο της ευφυΐας μας.
Κάποια στοιχεία δείχνουν επίσης ότι τα πρωτότοκα παιδιά έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν υψηλότερο δείκτη ευφυΐας από τα επόμενα καθώς συνήθως απολαμβάνουν την αμέριστη προσοχή των γονιών και του περιβάλλοντός τους ενώ και αργότερα, αφού γεννηθούν τα αδέρφια τους, συνήθως καλούνται να ανταποκριθούν σε μεγαλύτερες προσδοκίες των γονιών τους, γεγονός που τα «αναγκάζει» συχνά να «αποδίδουν» ακόμα περισσότερο.
Η έρευνα πάντως γύρω από το θέμα είναι τεράστια και συνεχώς δημοσιεύονται νέα στοιχεία με κάποια από αυτά να χρειάζονται περαιτέρω τεκμηρίωση όπως το ότι ο θηλασμός φαίνεται επίσης να συμβάλλει στην ευφυΐα των παιδιών ή ότι η ευφυΐα κληρονομείται από τη μητέρα κ.ά.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι το αποτέλεσμα είναι ένας συνδυασμός παραγόντων και αν ένα παιδί έχει μεν κληρονομήσει μία πολύ ικανοποιητική ευφυΐα, ωστόσο μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που δεν πληρεί τις υπόλοιπες προϋποθέσεις, ίσως δεν καταφέρει να ξετυλίξει όλες του τις δυνατότητες.
Μπορούμε να τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν την ευφυία τους;
Η απάντηση είναι «ναι». Παρακάτω μπορείτε να βρείτε όλους τους τρόπους με τους οποίους μπορείτε να τα καταφέρετε, σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει και τις οποίες μπορούμε να έχουμε ως οδηγό:
Φροντίστε τη σχέση σας
Η καλή σχέση και το δέσιμο με τα παιδιά μας δεν ευνοοεί μόνο την ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη αλλά και τη νοητική. Από παλιότερες έρευνες έχει φανεί ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της εγγύτητας των γονιών με τα παιδιά και της ευφυΐας των τελευταίων καθώς τρίχρονα παιδιά που είχαν αναπτύξει έναν ασφαλή δεσμό με τους γονείς τους βρέθηκαν να έχουν 12 βαθμούς υψηλότερο IQ από άλλα συνομήλικά τους παιδιά που όμως δεν ένιωθαν αντίστοιχα με τους γονείς τους (Crandell & Hobson 1999).
Αντίστοιχα αποτελέσματα είχε και μία άλλη έρευνα που έδειξε ότι όσο πιο πολύ οι μητέρες ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των νηπίων για τροφή, παρηγοριά κ.λπ. τόσο περισσότερο αναπτύσσονταν οι γνωστικές ικανότητες των παιδιών (Landry et al. 2003; 2006).
Επιτρέψτε τους να παίζουν
Το παιχνίδι δεν ακονίζει μόνο τη φαντασία τους αλλά τη γνωστική τους λειτουργία γενικότερα. Τα παιδιά συγκεντρώνονται καλύτερα στα μαθήματά τους μετά από ένα διάλειμμα 10-20 λεπτών για ελεύθερο παιχνίδι χωρίς την παρέμβαση των μεγάλων (Pellegrini & Holmes, 2006). Έχει φανεί επίσης ότι κάποια πιο δομημένα και δημιουργικά παιχνίδια (π.χ. τουβλάκια, κατασκευές κ.λπ.) έχουν θετική επίδραση στην ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων των παιδιών (Schmitt et al 2018 / Wolfgang et al. 2001, 2003/ Oostermejier et al. 2014 κ.ά.) ενώ παρόμοια αποτελέσματα φαίνεται ότι έχουν και τα επιτραπέζια που αναπτύσσουν τη μαθηματική σκέψη ακόμα και τα πιο απλά όπως το «Φιδάκι» (Ramani and Seigler 2008).
Βοηθήστε τα να αναπτύξουν κριτική σκέψη
Παλιότερες έρευνες (Herrnstein et al., 1986 /Zohar et al., 1994 )έχουν δείξει ότι οι μαθητές που διδάσκονταν κριτική σκέψη στα σχολεία τους (δηλαδή μάθαιναν να αμφισβητούν υποθέσεις που τους δίνονταν ως «θέσφατα», να αναγνωρίζουν λογικά σφάλματα, να διαχωρίζουν τις ενδείξεις από τις αποδείξεις κ.λπ.), είχαν υψηλότερες γνωστικές επιδόσεις και τα πήγαιναν καλύτερα στην επίλυση καθημερινών προβλημάτων. Άλλες νεότερες έρευνες (Abrami et al 2008) επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά που καλούνται να επιλύσουν προβλήματα χωρίς ωστόσο να έχουν διδαχτεί τρόπους επίλυσης και κατάλληλη καθοδήγηση, αποδίδουν λιγότερο. Μπορείτε να βοηθήσετε τα παιδιά σας διοργανώνοντας π.χ. τα δικά σας debate ή συζητώντας μία ταινία ή μία είδηση κ.λπ.
Γνωρίστε τους τη μουσική
Τα ενδιαφέροντα που θα προσφέρουμε στο παιδί μας καθώς και η δυνατότητα να τα καλλιεργήσει και πόσο θα το ενθαρρύνουμε σε αυτά μπορούν να ενισχύσουν τη νοητική του ανάπτυξη. Έχει φανεί π.χ. ότι τα παιδιά που ασχολούνται με τη μουσική αναπτύσσουν καλύτερα τις γλωσσικές τους ικανότητες που είναι ένας δείκτης ευφυΐας (Steele KM, 2005-2006 / Hyde et al., 2009 / Chobert et. al, 2014 κ.ά.)
Ισορροπημένη διατροφή
Όπως είδαμε και παραπάνω έχει αποδειχτεί ότι η έλλειψη κάποιων βασικών διαθρεπτικών συστατικών μπορεί να οδηγήσει σε έκπτωση της νοητικής δυναμικής των παιδιών. Έχει επίσης φανεί ότι η βελτίωση της διατροφής μας συμβάλλει και στην αύξηση του IQ (Martorell R., 1998) Βεβαιωθείτε λοιπόν ότι λαμβάνουν όλα τα στοιχεία που έχουν ανάγκη. Συμβουλευτείτε τον παιδίατρο ή έναν ειδικό διατροφολόγο.
Βοηθήστε τα να αγαπήσουν την άσκηση
Έχει φανεί ότι όσο πιο πολύ αθλείται ένα παιδί τόσο μεγαλύτερος μπορεί να είναι ο ιππόκαμπός του, ένα τμήμα του εγκεφάλου μας που σχετίζεται με τη μνήμη και τη μάθηση (Herting & Nagel, 2012 / Chaddock-Heyman et al., 2014). Επίσης, έχει φανεί ότι τα πιο αθλητικά παιδιά έχουν μεγαλύτερη ικανότητα να θυμούνται και να ανακτούν πληροφορίες σε σχέση με τα λιγότερο γυμνασμένα (Raine et al., 2013).
Βεβαιωθείτε ότι κοιμούνται καλά
Ο ποιοτικός ύπνος εξασφαλίζει την απαραίτητη ξεκούραση και γεμίζει τις μπαταρίες του εγκεφάλου μας. Η χρόνια στέρηση ύπνου είναι βέβαιο ότι επιδρά αρνητικά στη γνωστική μας λειτουργία κι αυτό ισχύει και για τα παιδιά. Σε σχετική έρευνα (Touchette et al 2007) στην οποία συμμετείχαν παιδιά 2,5 – 6 ετών, προέκυψε ότι τα παιδιά που δεν κοιμούνταν καλά όταν ήταν νήπια είχαν χαμηλότερη επίδοση σε διάφορες νευροαναπτυξιακές δοκιμασίες όταν έφτασαν τα 6.. Γι’ αυτό εικάζεται ότι ίσως υπάρχει μία κρίσιμη περίοδος στην πρώιμη παιδική ηλικία κατά την οποία η στέρηση ύπνου μπορεί να επιφέρει μακροχρόνιες συνέπειες. Φροντίστε λοιπόν να εξασφαλίζετε την απαραίτητη ποσότητα και ποιότητα ύπνου σε ένα ήρεμο περιβάλλον.
Συνεπώς ….
Η υψηλή ευφυΐα, παρότι μπορεί να συμβάλλει στην επιτυχία ενός παιδιού στην πορεία της ζωής του, δεν είναι μονόδρομος. Θυμηθείτε ότι π.χ. οι καλοί βαθμοί στο σχολείο δεν εξαρτώνται μόνο από αυτήν αλλά είναι μία συνάθροιση παραγόντων όπως η επιμονή και η προσπάθεια, το ενδιαφέρον του παιδιού για τα μαθήματα, το κίνητρο που έχει κ.ά. (Ulric et al., 1996). Επίσης, παρότι ο δείκτης της νοητικής ευφυΐας, το γνωστό μας IQ μπορεί να μας δώσει σαφή εικόνα για κάποιους τομείς αυτού που αποκαλούμε ευφυΐα, δεν μπορεί να μας δώσει το πλήρες φάσμα της καθώς δεν μπορεί να συνυπολογίσει άλλους παράγοντες όπως η δημιουργικότητα ή η συναισθηματική ευφυΐα (Ciarrochi et al.,2000) που επίσης μπορούν να αποδειχθούν ιδιαίτερα πολύτιμες στη ζωή ενός ανθρώπου .